Poljoprivreda - Srbija

Šta je regenerativna poljoprivreda i kako može da nam pomogne?

Uzmimo za primer Vojvodinu, u kojoj se po podacima iz poslednjeg Popisa poljoprivrede nalazi gotovo polovina korišćenog poljoprivrednog zemljišta u Srbiji.

Sadržaj humusa u vojvođanskom zemljištu, inače jedan od važnih pokazatelja kvaliteta zemljišta, u poslednjih 60 godina opao je sa 5% na svega 2-3%, ističe u autorskom tekstu za Klima101 dr Svetlana Vujić sa Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu.

Ovaj podatak nam ukazuje da je stanje zemljišta u Srbiji ozbiljno narušeno, i da je sve manje mogućnosti da odgovori zahtevima intenzivne proizvodnje, ali i sve izraženijih klimatskih promena.

Naime, što je zemljište lošijih karakteristika, time se teže odupire klimatskim promenama koje se poslednjih godina manifestuju kroz ekstremne periode suše i visokih temperatura, do perioda sa obilnim padavinama u kratkom roku. Samim tim, klimatske promene u kombinaciji sa lošim upravljanjem zemljištem dovode do ozbiljnijih posledica na stanje zemljišta.

Da li Vojvodina i u budućnosti može da bude „žitnica” kako je opisuju školski udžbenici?

Kvalitet zemljišta u Vojvodini i klimatske promene

Intenzivna poljoprivredna proizvodnja koja je počela da se primenjuje šezdesetih godina prošlog veka tzv. zelenom revolucijom doprinela je povećanju prinosa po jedinici površine.

Upotreba traktora i priključnih mašina od polovine prošlog veka smanjivala je rad čoveka i povećala ukupan učinak, ali je i dovela do intenzivnijeg prevrtanja zemljišta, sabijanja, promene strukture zemljišta, podsticanja većeg gubitka ugljenika u atmosferu.

Razvoj i sve veća primena mehanizacije u poljoprivredi pratio je rastuće potrebe tržišta za hranom, koje su do danas prisutne i koje su diktirale i promene u odabiru vrsta koje će se gajiti, pa je vremenom plodored postajao jednostavniji.

To znači da se broj vrsta koje su se smenjivale na parceli smanjivao, a često se primenjivala i primenjuje se monokultura – smenjivanje istog useva na parceli. Posledica toga je da je površina zemljišta uvek nekoliko meseci bez biljnog pokrivača i izložena brojnim spoljašnim uticajima.

Procenjeno je da se dejstvom vetra u toku jedne godine odnosi oko jedne tone površinskog sloja zemljišta sa jednog hektara. Ovo, ustvari, znači stalno smanjenje sloja zemljišta koje je plodno, najaktivnije i koje predstavlja izvor života za biljke naročito u prvim fazama života.

Zašto do ovoga dolazi? Biljni pokrivač predstavlja zaštitni sloj zemljišta od sunca, vetra, padavina.

Međutim, ratarska proizvodnja kao najzastupljenija na oranicama se od polovine 20. veka do danas usmeravala ka gajenju nekoliko vrsta koje se smenjuju na parceli. U toj smeni useva, zemljište je u pojedinim periodima godine bez useva čime je izloženo sunčevim zracima, vetru, visokim temepraturama, jakim pljuskovima.

Dejstvo vetra je posebno izraženo u ravničarskom delu, gde je i usled nedostatka poljozaštitnih pojaseva, površina „pogodna” za odnošenje sloja zemljišta sa jednog područja na drugi. Šire posmatrano, odneti sloj se premešta na neki drugi, ali je problem što dobar deo tih finih čestica dospeva u vodotokove i na taj način se trajno gubi.

U ovakvim uslovima menja se i celokupan živi svet koji je u direktnom ili indirektnom odnosu sa oraničnim površinama. Povećava se brojnost i štetnih insekata, a time i potreba za primenom pesticida kako bi se usevi sačuvali i ostvario što veći i bolji kvalitet prinosa.

U cilju dobijanja sve većih prinosa, stvarane su nove sorte i hibridi koje, da bi ispoljile svoj visok genetski potencijal, zahtevaju znatno povoljnije uslove gajenja, pa su brojne mere koje čovek čini upravo išle u tom pravcu. Stoga je rasla i upotreba mineralnih đubriva, čija primena ima za cilj da se biljkama obezbede pristupačna hraniva za rast i razvoj.

Međutim, bez obzira na pozitivno dejstvo koje imaju, vremenom se javio problem njihove neadekvatne primene u pogledu prave vrste i, još više, količine đubriva.

Kao poslednji u ovom nizu rezultata intenzifikacije proizvodnje, a sa druge strane možda i među najznačajnijima, je izrazito smanjenje primene stajnjaka i drugih organskih đubriva. Kako je stočarstvo u velikom padu već decenijama, količina dostupnog stajnjaka, pa time i njegova primena su godinama opadali.

Regenerativna poljoprivreda zasniva se na šest principa

Kao odgovor na brojne uticaje na poljoprivredno zemljište i okolinu, u našoj zemlji je pre više od 25 godina počela da se razvija organska proizvodnja.

Međutim, ovaj sistem i pravac je prisutan na veoma malim površinama zbog brojnih pravila i zakonskih obaveza koje proizvođači moraju da ispunjavaju i, uglavnom, se odnosi na proizvodnju povrća i voća i izuzetno malo je prisutan u ratarskoj proizvodnji. Prepoznavanje potreba za nekim promenama dovela je do razvoja i drugih održivih sistema proizvodnje, među kojima je i regenerativna poljoprivreda.

Regenerativna poljoprivreda u centar pažnje stavlja očuvanje zemljišta, kao jednog od važnih neobnovljivih prirodnih resursa. U pitanju je skup praksi i agrotehničkih mera kojima se utiče na poboljšanje celokupnog stanja zemljišta, odnosno njegovih fizičkih, hemijskih i bioloških osobina.

Ove mere imaju za cilj da poboljšaju zdravlje zemljišta, povećaju otpornost na klimatske promene i prirodnu ravnotežu u agroekosistemu.

Regenerativna poljoprivreda se zasniva na šest principa, od kojih je prvi više sociološki, odnosno podrazumeva odlučnost i spremnost proizvođača da započnu sa primenom.

Drugi princip je „ne uznemiravaj zemljište”, koji podrazumeva da se zemljište ne obrađuje plugom, odnosno da se zemljište ne prevrće, već da se po mogućnosti obrada u potpunosti isključi ili da se vrši oruđima kojima će se ono minimalno remetiti.

Treći princip predstavlja stalnu pokrivenost zemljišta, na koji se nadovezuje i četvrti koji kaže „živ koren tokom cele godine”. Povećanjem broja vrsta u plodoredu obezbeđuje se stalna pokrivenost zemljišta i aktivan koren skoro tokom cele godine, i time ostvaruje peti princip „raznovrsnost biljne proizvodnje”.

Ovo se najčešće ostvaruje združenom setvom, kao i uvođenjem pokrovnih useva u plodored čiji cilj gajenja nije direktno ostvarivanje profita, već da se zemljište zaštiti od spoljašnjih faktora, da se spreči erozija, ali i da se u slučaju korišćenja kao zelenišnog đubriva doprinese povećanju organske materije.

Najzastupljeniji pokrovni usevi su stočni grašak, grahorice, jednogodišnje i višegodišnje deteline, zatim raž, ovas, ali i brojne druge vrste, koje se uglavnom gaje kao smeša radi ostvarivanja što boljeg efekta. Imajući u vidu navedeno, uočava se da se ovom merom deluje na zemljište, kao i na celokupan biodiverzitet.

Aktivnijim korenom tokom cele godine i povećanjem sadržaja organske materije dolazi do veće brojnosti i raznovrsnosti mikroorganizama u zemljištu, prekida se ciklus patogena, povećava se raznovrsnost insekata, posebno polinatora.

Treba naglasiti da bi veći biodiverzitet bio i postojanjem poljozaštitnih pojaseva ili primenom agrošumarstva, koji bi ne samo smanjili dejstvo vetra, već bi bili i prirodna staništa za ptice i sitnu divljač.

Šesti, i najzahtevniji princip za primenu, je uključivanje stočarstva kroz ispašu na oranicama i planskom ispašom livada i pašnjaka, ali i većom primenom stajnjaka.

Kako se ovaj princip najteže može ispoštovati, primena komposta kao organskog đubriva dobija na značaju, kojim se poboljšava aktivnost mikroorganizama i kapacitet zemljišta da zadrži vodu i hranljive materije. Sve ove prakse poboljšavaju stanje i grade otpornost zemljišta, pa ono s vremenom postaje plodnije i stabilnije.

Osnovan Savez za regenerativnu poljoprivredu

Principi regenerativne poljoprivrede zahtevaju da se promene navike, da se stalno uči i usavršava, da se uloži dodatni rad, vreme i novac da se mere primene, kao i strpljenje da bi se kroz 3 do 5 godina ispoljili pozitivni efekti.

Ukoliko se prevaziđu navike i ispolji spremnost za promene, naredna velika prepreka su finansijska ulaganja. Pored troškova nabavke semena pokrovnih useva, troškova goriva za setvu i terminaciju pokrovnih useva, ozbiljno ulaganje je u sejalice za direktnu setvu koje se primenjuju za setvu glavnih useva. Naime, nakon pokrovnih useva koji se ili koriste za zelenišno đubrivo ili kao malč na površiini, naredni glavni usev se usejava sejalicama za direktnu setvu, s obzirom na to da se ne vrši obrada zemljišta.

Iako je ovaj pravac krenuo iz ratarske proizvodnje, treba naglasiti da se veoma uspešno primenjuje u voćarskoj proizvodnji, gde se primenom regenerativnih mera zemljište štiti od vodene erozije, od sabijanja mehanizacijom, ali i čuva i poboljšava njegova plodnost.

Klimatske promene se poslednjih godina ispoljavaju kroz periode intenzivnih padavina, često stvarajući poplave, i periode ekstremnih suša praćenih visokim temperaturama. Primenom pojedinih ili svih mera regenerativne poljoprivrede, povećava se otpornost zemljišta na klimatske promene, jer zemljište boljih svojstava i tzv. zdravo zemljište ublažava nepovoljne efekte ovih promena, bolje zadržava vlagu, smanjuje eroziju i može da sekvestira (veže) više ugljen-dioksida iz atmosfere.

Istraživanja uticaja klimatskih promena na poljoprivrednu proizvodnju i mere adapatacije i ublažavanja ovih uticaja spovode se kroz brojne naučne projekte. Jedan značajan projekat, posebno za oblast Panonske nizije, je projekat ClimaPannonia kojim rukovodi Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Novom Sadu, a koji je počeo marta ove godine.

Pored istraživačkih projekata, veliki pomak u oblasti regenerativne poljoprivrede napravljen je osnivanjem Saveza za regenerativnu poljoprivredu Srbije, koji je zvanično predstavljen u martu 2024. godine.

Savez je formiran na inicijativu Udruženja Eko inovacije na Balkanu, a pored njih osnivači su i  Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Novom Sadu, GiLab doo, Institut za razvoj i inovacije, uz podršku poljoprivrednika Floriana Farkaša. Savez je organizovan kroz radne grupe i do sada je imao brojne aktivnosti u vidu demo dana, posete srednjim školama, objavljivanje kratkih edukativnih videa i pisanih dela itd.

Poljoprivredno zemljište je dobro od opšteg interesa za jednu državu. Intenzivna proizvodnja, često i nesavesno i neadekvatno korišćenje zemljišta, uz delovanje klimatskih promena, ostavile su ozbiljne posledice na svojstva zemljišta. Da bi Vojvodina i dalje bila „žitnica”, zapadna Srbija područje malina, a Toplički okrug područje oblačinske višnje i šljiva, potrebno je održivo upravljanje zemljištem, pametna ulaganja, ali i modernizacija proizvodnje.

Na ovaj način će se uticaj klimatskih promena značajno ublažiti, a zemljište sačuvati za buduće generacije.